DWA GNIAZDA RODU DUNIKOWSKICH:

HURKO (ORZEK, URSKO)	i	DUŃKOWICZKI (DUNKOWICZE)

HURKO (łac. Orzek)
Zaginione gniazdo rodowe Dunikowskich - Ursko

          Małopolscy Dunikowscy herbu Habdank pisali się z Urska. Gdzież jednak dokładnie było owo mityczne Ursko, nikt już w czasach zaborów nie pamiętał. Nie istniało na żadnych mapach, nie było nawet wymienione w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich (kolejne tomy słownika były wydawane w latach 1880-1902). Czyżby wieś rodowa przestała istnieć w wyniku zawieruch wojennych, chorób lub innych kataklizmów?

          Gdy na przełomie XIX i XX wieku dwudziestoletni student Juliusz Dunikowski w okienkach pomiędzy wykładami we Lwowie korzystając z uniwersyteckiej biblioteki zbierał dane do swojego pierwszego drzewa genealogicznego¹, wielce się uradował znajdując wcześniejsze nazwy gniazda, takie jak Orsko i Orzek. Jednak mimo odnalezionych dwóch dodatkowych nazw, położenie legendarnej wsi nadal pozostawało dla niego tajemnicą, nadal ani mapy, ani Słownik nie dawały absolutnie żadnych wskazówek. Wiedział jedynie, że wieś musiała leżeć na podkarpaciu, w okolicach Przemyśla, gdyż tam leżą Duńkowice².

          Proza codziennego życia: studia doktoranckie, małżeństwo, wychowanie syna – spowodowała odłożenie w czasie dalszych poszukiwań. I Wojna Światowa, a potem późniejsze obowiązki na stanowisku ministra MSW³ podczas wojny bolszewicko-polskiej dodatkowo opóźniły badania genealogiczne Juliusza – prawie o trzy dekady. W końcu – w swoim artykule wydanym w Miesięczniku Heraldycznym⁴, Juliusz opisuje odnalezienie Urska, które obecnie nosi nazwę Hurko, jednocześnie odrzucając rok młodszą teorię Ungeheura o tożsamości wsi z Sielcem (obecnie południowo-wschodnia część Przemyśla).

          Jak dawny Orzek zmienił nazwę i stał się obecnym Hurkiem? Tego Juliusz nie wiedział. Etymologii pierwotnej nazwy doszukiwał się w słowie orzech⁵, dlatego postawił hipotezę, że pierwsi Dunikowscy pochodzili ze wsi Orzech⁶ na Śląsku i z sentymentu nazwali tak nowozałożoną wieś, do której sprowadzili się około 1390 roku. Taką tezę poparł dwoma faktami: po pierwsze ówcześni Dunikowscy używali śląsko-morawskiego herbu Świerczek, po drugie zięć Adama (protoplasty Rodu) pochodził z Kopieniczy⁷, która jest oddalona o 20 km od wspomnianego Orzecha.

Badania własne

          Pomysł Juliusza o pochodzeniu nazwy od orzecha uważam za błędny. Dunikowscy nie założyli tej wsi, gdyż ona istniała już dawniej (po pierwsze świadczy o tym istnienie cerkwi, mimo że Adam był katolikiem, po drugie sama nazwa wsi i znaleziska archeologiczne świadczą początkach przedchrześcijańskich). Moje badania doprowadziły mnie do innej, bardziej prawdopodobnej tezy. Pomyłka Juliusza polegała na zignorowaniu faktu łacińskiego zapisywania polskich nazw własnych w XV wieku. W słowie Orzek Juliusz uznał rz za dwuznak wymawiany jako ż; faktycznie w tamtych czasach był taki zwyczaj i w Małopolsce, i na Podkarpaciu. Ale Adam pochodził ze Śląska, gdzie łacińskie z czytano jako c. Pierwsze znane nam zapisy nazwy wsi pochodzą z początków XV wieku, gdy Adam miał już dorosłych synów. Synowie Adama byli piśmienni (w roku 1423 studiowali na Akademii w Krakowie⁸) i to im zawdzięczamy ówczesny sposób zapisu. Jestem przekonany, że łacińsko pisane Orzek, od początku wymawiano po polsku jako Horcek, a Henryk (sędzia) i Franciszek (ksiądz) jako osoby wykształcone mylnie uznali taki sposób wymowy za gwarę. Jako wysoko postawione osoby postanowili nazwę swojego gniazda zapisywać w łacinie zdecydowanie bardziej dostojnie: Orzek. Potwierdzeniem tej tezy jest fakt, że istnieją również zapisy Horek i Horzek - odnalazłem je w aktach z 1445 i 1448 roku⁹. Dlaczego synowie Adama uznali taką wymowę za gwarę? Litera H przed słowami zaczynającymi się na samogłoskę przez wieki nieraz pełniła rolę spółgłoski protetycznej, a takie protezy są typowe dla gwary, np.: h-apteka, h-armata, h-Ameryka, h-ulica.

          Przyjmując zaproponowany przeze mnie sposób pierwotnej wymowy, ewolucja nazwy staje się wreszcie spójna i przejrzysta:

          Zapis:          Orzek (łac.)          →          Orsko          →          Ursko          →          Hurko

          Wymowa:          Horcek          →          Horsko          →          Hursko          →          Hurko

          Przemiana c → s wydaje się być naturalna, gdyż są to dźwięki podobne. Natomiast litera o dawniej często była czytana jako u. Raz z powodu, że wielu pisarzy nie stosowało znaków diakrytycznych (ż oraz ó zapisywali po prostu jako z i o), dwa – wynikało to z ewolucji języka i zastępowaniu głosek o głoskami u: Bog → Bóg, gora → góra.

          … i tak doszliśmy do góry, o czym poniżej.

Etymologia

          Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich wywodzi nazwę miejscowości Hurko od kniaziów Hurkonów¹⁰. Juliusz prawidłowo odrzucił takie wytłumaczenie pochodzenia nazwy, gdyż autorom Słownika nieznane były wcześniejsze nazwy wsi.

          Kim jednakże lub czym jest ten Horcek? Tam, gdzie rzeka Wiar wpada do Sanu, stoi samotne wzniesienie (203 m. n. p. m.). Taka górka. Słowo horce w tamtym czasie i rejonie językowym oznaczało właśnie góry (bardziej polskim odpowiednikiem jest słowo gorce¹¹). W takim razie liczbą pojedynczą mógłby być właśnie jeden horcek

          Pradziadowie przenieśli się z Hurka do Duńkowiczek. Gdyby zostali, Ród nazywałby się nie Dunikowscy, a Hureccy (lub Orzeccy, Orscy, Urscy, Góreccy). Przenieśli się jednak na lewą stronę Sanu z powodów bezpieczeństwa: ze względu na położenie Hurko było zbyt często niszczone przez tatarów i innych najeźdźców.

DUŃKOWICZKI (łac. DUNKOWICZE)
czyli o wikingach i pochodzeniu nazw obu wsi: Duńkowiczek i Duńkowic

          W okolicach Przemyśla, w odległości 15 kilometrów od siebie nawzajem, znajdują się obecnie dwie miejscowości: Duńkowice (bliżej Radymna) i należące dawniej do Rodu Dunikowskich Duńkowiczki (bliżej Przemyśla).

          Skoro właścicielami byli Dunikowscy, dlaczego wobec tego są to Duńkowiczki, a nie Dunikowiczki? Dotychczas genealodzy zamianę ni na ń zrzucali na karb ewolucji nazwy i takie wyjaśnienie w zupełności im wystarczało. Mnie nie. Postanowiłem przyjrzeć się tej sprawie zaglądając do źródeł historycznych. Okazuje się, że w średniowiecznych dokumentach¹² obie wioski zapisywano po łacinie w identyczny sposób: najczęściej jako Dunkowicze, rzadziej jako Dunkowycze, Dunkovicze, czy Dunkovycze. Po okresie średniowiecza, gdy oprócz łaciny zaczęto pisać również w języku staropolskim, doszła jeszcze nazwa Dunykowicze.

          W tym miejscu warto wspomnieć, że nasz język staropolski posiadał o wiele więcej głosek, niż łacina, dlatego duże trudności sprawiało zapisywanie staropolskich nazw własnych. Do tego dochodziły różne dialekty, gwara, naleciałości zagraniczne – można wręcz przyjąć, że było tyle pisowni ilu pisarzy. Również alfabet polski zaczął standaryzować się dopiero po upowszechnieniu druku – i to niestety w sposób regresyjny, ograniczając ilość liter ze względu na koszty czcionek drukarskich. „Obiecadło” Jana Kochanowskiego składało się z 49 znaków. Wyobraźcie sobie, że gdyby nie te oszczędności, każda litera odpowiadałaby jednej głosce – podobnie jak w cyrylicy nie mielibyśmy dwuznaków, trójznaków i całej ortografii z nimi związanej!

          Dla naszych dalszych rozważań opowiem w skrócie o palatalności, czyli zmiękczaniu spółgłosek. W aktach ziemskich przemyskich spotykamy się z różnymi formami zapisu obu wsi (początkowo Dunkowicze, później Dunykowicze). Litera y (tzw. „greckie i”, czyli „i-grek”) w łacinie była prawie nieużywana, dlatego Polacy z czasem postanowili wykorzystać ją do zmiękczania spółgłosek (zrazu y nie było głoską, tylko takim odpowiednikiem miękkiego znaku Ь w cyrylicy). Trzeba nam wiedzieć, że w łacinie palatalność nie wpływa na znaczenie wyrazu. Natomiast w języku polskim palatalność zmienia znaczenie słowa (np. Kasia ≠ kasa). Dodatkowo litera ń nie była jeszcze wtedy w powszechnym użyciu (Zaborowski zaproponował ją dopiero w 1513 roku) i tak np. słowo „koń” w staropolskim zapisywano jako „kony”. Dlatego, choć nazwa wiosek od początku była wymawiana jako Dunikowice, zapisywano ją odpowiednio do języka: początkowo Dunkowicze – po łacinie, później Dunykowicze – w staropolskim i Duńkowice w pisowni średniopolskiej i współczesnej. Podobnie było z nazwiskami: aż do XVII wieku spotykamy się zamiennie z pisownią Dunikowski i Dunkowski¹³. Z czasem Duńkowice szlacheckie koło Przemyśla zaczęto nazywać Duńkowiczkami w celu odróżnienia od Duńkowic biskupich koło Radymna.

          Tyle o warstwie ortograficznej. Ciekawsze rzeczy wychodzą, gdy zajmiemy się warstwą znaczeniową, tym bardziej, że dotychczas nie spotkałem się z pracą żadnego onomasty (toponomasty), który pochyliłby się nad wyjaśnieniem pochodzenia nazwy tych wiosek, jak również żaden z genealogów rodowych¹⁴ nie zainteresował się wcześniej ich etymologią.

          Pomocy w rozważaniach zacząłem szukać u osób, które akurat były w mojej obecności – i tak ekspertem ds. skojarzeń mianowałem moje nastoletnie dziecko. Zapytane, z czym mu się kojarzy nasze nazwisko, bez wahania odpowiedziało: „z Duńczykami”. A i ja przypomniałem sobie, że w szkole podstawowej przezywano mnie właśnie Duńczykiem. Hmm… Czy pomysł wplątania wikingów w rodowe dzieje nie jest zbyt naciągany? Faktycznie słowa Duńczyk i Duńkowiczki mają wspólny rdzeń dun¹⁵, ale czy na takiej podstawie wyciąganie wniosków jest w ogóle uprawnione? Na szczęście z pomocą przychodzi nam zabytek literatury z XIII wieku, tytułowany Kroniką Wielkopolską, w której normanów z Danii nazywano w Polsce właśnie Dunami¹⁶. Dwa wieki później tezę tę potwierdza również Jan Długosz pisząc o etymologii nazwiska Dunin.

          Obecnie historycy są zgodni, co do penetrowania polskich rzek w średniowieczu przez skandynawów (Duńkowiczki i Duńkowice leżą stosunkowo niedaleko od Sanu), a potomkowie wikingów podobno dali początek w Polsce przynajmniej dwóm rycerskim rodom¹⁷: Awdańcom i Łabędziom. Rycerstwo zaś dało początek polskiej szlachcie¹⁸. Wg niektórych historyków¹⁹ Ród Awdańców jest normańskiego pochodzenia; to najstarsza polska arystokracja, której korzenie sięgają XI wieku. Słowo Awdaniec prawdopodobnie było początkowo wymawiane jako Audaniec (auda - staronordyjskie audr, oznacza bogactwo, skarb. Pewnie dlatego też pierwszego Awdańca - rycerza i posła Bolesława Krzywoustego - zwano Skarbkiem, a jego syna Skarbimirem). Tezę o normańskich korzeniach Awdańców wspiera też ich herb z centralnie umieszczonym na szkarłatnej tarczy srebrnym godłem przypominającym kształtem literę „W”. Symbol ten jest uszczerbionym pasem klinowym, który nie występował w Polsce, a właśnie w Danii²⁰.

          Ziemie przemyskie zostały przyłączone do Polski przez Kazimierza III Wielkiego około 1340 roku, świeżo po napadzie tatarskim. Na nowym, lecz zniszczonym terytorium król potrzebował lojalnych urzędników, dlatego ówczesnym zwyczajem rozdawał ziemie swoim rycerzom na zasadach osadnictwa niemieckiego²¹. Trzon rycerstwa polskiego stanowili wówczas Ślązacy i cudzoziemcy (głównie Niemcy, Czesi i właśnie Skandynawowie). Na otrzymanych ziemiach rycerze odbudowywali zniszczone wsie lub zakładali całkowicie nowe. W XIV wieku nowopowstałym miejscowościom nadawano nazwy patronimiczne (od imienia założyciela). Takie nazwy wyróżniają się końcówką -icze (najstarsze) oraz -ice (nowsze), np. Maćkowice, Piotrkowice, Januszowice. Datę powstania Duńkowic szacuję na lata 1340-1370²², a Duńkowiczek na 1340-1345 rok²³. Pierwszymi właścicielami obu Dunkowicz prawdopodobnie byli rycerze pochodzenia skandynawskiego o niewymawialnych przez Słowian imionach, dlatego zwani byli po prostu Dunami lub zdrobniale Dunikami. Zdrobnienia nie były niczym nietypowym w nazwach miejscowości (np. Maciek - Maćkowice, Piotrek – Piotrkowice).

          Czy to oznacza, że Dunikowscy mają w sobie geny wikingów - krwawych skandynawskich wojowników morskich? Po kądzieli - poniekąd tak (o czym poniżej). Wprawdzie okres duńskich wikingów skończył się 400 lat przed powstaniem Duńkowiczek, jednak pierwszego właściciela Duńkowiczek śmiało możemy nazwać potomkiem wikingów.

          Nie wiemy, czy żyjący w XV wieku w Duńkowicach Budziwoj²⁴ był potomkiem duńskiego rycerza. Wiemy natomiast, że w Duńkowiczkach pierwotny dwór po kilkunastu latach przestał istnieć, na co pośrednio wskazują akta ziemskie przemyskie²⁵. Ziemia Duńkowiczek została podzielona między dzieci Duna²⁶, a jej część trafiła w posagu²⁷ do Rodu de Orzek prawdopodobnie około 1360 roku²⁸. Wychodzi na to, że małżeństwo protoplastów Rodu Dunikowskich to nieznani z imion śląski²⁹ rycerz herbu Świerczek oraz córka duńskiego rycerza herbu Awdaniec³⁰. Małżonkowie zamieszkali we dworze w Hurku³¹, a Duńkowiczki przez długi czas były tylko podrzędną wsią rolno-hodowlaną. Dwór w Duńkowiczkach ponownie wybudował dopiero ich prawnuk Adam de Orzek pod koniec XV wieku, gdyż Hurko nie mogło pomieścić zbyt licznej wtedy rodziny „de Orzek”. Po przeprowadzeniu się z Hurka do Duńkowiczek, zgodnie z ówczesnym zwyczajem Adam przyjął herb Habdank³².

          Około 1466 roku Duńkowice przeszły na własność Kościoła, natomiast Duńkowiczki były własnością Dunikowskich aż do 1603 roku, kiedy to Andrzej i Stanisław (synowie łowczego przemyskiego Piotra) sprzedają wieś braciom Drohojowskim, synom Jana, kasztalana sanockiego.

          Za panowania Kazimierza III Wielkiego kolonizacja terenów wschodnich wydawała się rycerzom skazana na sukces. Rycerze mieli pewność otrzymania nowych stanowisk urzędniczych, a wizja wzbogacenia się była nieodległa. Przez sto lat tereny Podkarpacia rozwijały się zgodnie z marzeniami mieszkańców, później zaczęły podupadać w wyniku konfliktów wewnętrznych i napadów zbrojnych zza wschodniej i półbocnej granicy:

          - w latach 1450-1500 napady przez Tatarów i Wołochów;
          - w latach 1614-1648 napady przez Tatarów i Kozaków;
          - rok 1655 – napady przez Rosjan i Szwedów (potop szwedzki);
          - rok 1657 – napady przez Węgrów;
          - rok 1672 – napady przez Tatarów.

          Około 1688 roku ostatni Dunikowscy³³ opuścili niebezpieczne Podkarpacie i przeprowadzili się do Małopolski.

*** kopiowanie powyższych danych (również komercyjnie) tylko po podaniu autora i źródła: Mateusz Zbyszko Dunikowski, www.genealogia.dunikowscy.pl ***